Θεόδωρος Φορτσάκης
Βουλευτής Επικρατείας
Καθηγητής της Νομικής Σχολής Αθηνών
τ. Πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Εισήγηση
στην Εκδήλωση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
και
του Γαλλικού Ινστιτούτου Ελλάδος
αφιερωμένη στη μνήμη του Jean Jay,
στην αίθουσα εκδηλώσεων του κτιρίου του παλαιού Πανεπιστημίου Αθηνών,
Θόλου 5 Πλάκα, Τρίτη 12 Μαΐου 2015, 19.00

 Jean Jay, μια εξέχουσα πολιτική προσωπικότητα
(Jean Jay , une persοnnalite politique exceptionnelle)

Τιμούμε σήμερα τη μνήμη μιας μεγάλης προσωπικότητας. Τιμούμε τη μνήμη του Jean Jay. Αφορμή για τη σημερινή μας εκδήλωση μας δίνει η μεταφορά σε λίγες μέρες των οστών του στο Πάνθεον, στο Παρίσι, 71 χρόνια μετά το θάνατό του. Ο Jean Jay είχε με το Πανεπιστήμιό μας ιδιαίτερο δεσμό. Σε μιαιστορική και δύσκολη συγκυρία έγινε επίτιμος διδάκτορας της Νομικής Σχολής μας. Μετά από πρόταση του Καθηγητή Νίκου Αλιβιζάτου, εδώ παριστάμενου, που θα μιλήσει αναλυτικά για τη παρουσία του Jean Jay στην Αθήνα, δρομολογήσαμε τη σημερινή εκδήλωση από την εποχή που ήμουν ακόμη Πρόεδρος της Νομικής Σχολής. Πολλές ευχαριστίες θέλω να απευθύνω στο Γάλλο Πρέσβη κύριο Koyn delforge, και τον μορφωτικό σύμβουλο της Γαλλίας κ. ολιβιερ ντεκοτ για την πολύτιμη στήριξη και βοήθειά τους. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω θυμίζοντας με δύο λόγια ποιος ήταν ο Jean Jay,ποια ήταν η προσφορά του. Να επιχειρήσω μια σύντομη αποτίμηση του έργου του και να πω γιατί θεωρώ το έργο αυτό υποδειγματικό και πάντα σύγχρονο. Στη σημερινή Ελλάδα ο Jean Jay μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει σαν ένα πρότυπο πολιτικού άνδρα και το έργο του σαν ένα πρότυπο πολιτικής δράσης.

Ο Jean Jay ήταν δικηγόρος και πολιτικός της τρίτης γαλλικής δημοκρατίας. Γεννήθηκε στην Ορλεάνη στις 6 Αυγούστου του 1904. Τον δολοφόνησαν οι παραστρατιωτικές φασιστικές δυνάμεις (miliciens) στην Molles λίγο πριν
τελειώσει ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, στις 20 Ιουνίου 1944. Χρημάτισε υφυπουργός προεδρίας (sous-secrétaire d'état a la présidence du conseil), Υπουργός Παιδείας και Καλών Τεχνών (ministre de l'education et des Beauxarts), βουλευτής (depute) του Loiret και νομαρχιακός σύμβουλος (conseiller général). Ο πατέρας, Leon, από εβραϊκή οικογένεια του Μeτz, διεύθυνε μια τοπική εφημερίδα των ριζοσπαστών-σοσιαλιστών (journal régional radicalsocialiste), την "Le Progrès du Loiret". Η μητέρα του Alice Chartrain, προτεστάντισσα, ήταν δασκάλα. Την πολιτική του δράση ξεκίνησε ο Jean Jay πολύ νέος, όταν άρχισε τις σπουδές του της Νομικής. Τοποθετούσε τη δράση του στον ριζοσπαστικό κεντρώο χώρο (radicalisme centriste). Έγινε μέλος του ριζοσπαστικού κόμματος (partie radical) στα 21 και πολύ γρήγορα μετά μέλος της γαλλικής Λίγκας για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη (ligue française pour la défense des droits de l'homme et de citoyen). Υπεύθυνος της Λίγκας για την Παιδεία (ligue de l'enseignement). Στη συνέχεια έγινε μέλος της μασονικής στοάς (luge maçonnique) του Grand Orient de France. Σε ηλικία 27 ετών, το 1932 πρωτοεκλέχθηκε βουλευτής του Loiret με τους ριζοσπάστες-σοσιαλιστές (radicaux-socialistes). Ήταν ένα από τα πιο δραστήρια μέλη του κόμματος, τμήμα των λεγομένων "Νέων Τούρκων" ("Jeunes Turques") που το ανανέωσαν. Αυτός είναι που συνέταξε την εισήγηση γενικής πολιτικής του συνεδρίου του 1935, με βάση την οποία το κόμμα του συμμετέσχε στο Λαϊκό Μέτωπο (Front populaire). Ο πρωθυπουργός Albert Sarraut τον διόρισε Υφυπουργό Προεδρίας (soussecrétaire d'état a la présidence du conseil). Επανεκλέγεται βουλευτής την ίδια χρονιά και στις 4 Ιουνίου 1936 διορίζεται υπουργός Παιδείας και Καλών Τεχνών (ministre de l'education et des Beaux-arts) της κυβερνήσεως του Λαϊκού Μετώπου. Το 1937 εκλέχθηκε νομαρχιακός σύμβουλος (conseiller général) του καντονίου Ορλεάνη-Βορράς-Ανατολή.

Το Σεπτέμβριο του 1939 παραιτείται από Υπουργός για να ενταχθεί στη 4η γαλλική στρατιά και να πολεμήσει με την κλάση του. Υπολοχαγός (souslieutenant), ξεχωρίζει για το θάρρος του και την ανάληψη επικίνδυνων αποστολών. Στις 19 Ιουνίου του 1940, με στρατιωτική άδεια φτάνει στο Bordeaux για να συμμετάσχει στην τελευταία σύνοδο της Γαλλικής Βουλής, που είχε ήδη εγκαταλείψει το Παρίσι ενόψει της προελάσεως των Γερμανών. Επειδή η Βουλή αυτή δεν αποφασίζει για τη μεταφορά της Γαλλικής Κυβέρνησης στη βόρειο Αφρική ο Jean Jay μαζί με τον Pierre Mendes France, μαζί τον Αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης, τον Πρόεδρο της Βουλής, τον Πρόεδρο της Γερουσίας και 25 άλλα μέλη του Κοινοβουλίου, φθάνει με καράβι στη Καζαμπλάνκα, στο Μαρόκο. Περιμένοντας να γίνει δεκτή η αίτησή τους για άσυλο από τη βρετανική κυβέρνηση οι ταξιδιώτες του καραβιού που τους έφερε στη Καζαμπλάνκα εγκλείονται από τον τοπικό διοικητή (résident général) σε ένα ξενοδοχείο και ο Jean Jay μαζί με άλλους τρεις τελικά
συλλαμβάνεται στις 15 Αυγούστου 1940 για λιποταξία ενώπιον του εχθρού. Αποστέλλεται ξανά στη Γαλλία, όπου στις 20 Αυγούστου φυλακίζεται στις στρατιωτικές φυλακές του Clermont-Ferrand. Ο Υπουργός πληροφοριών της
Κυβέρνησης Vichy, ο περιβόητος Philippe Henriot ζητά την καταδίκη του σε θάνατο "διότι είναι εβραίος, μασόνος, αντι-Μοναχικός, αντιχιτλερικός και Υπουργός του Λαϊκού Μετώπου (juif, franc-macon, anti-munichois, antihitlerien
et ministre du Front populaire). Στις 4 Οκτωβρίου 1940 το στρατοδικείο του Clermont Ferrand τον καταδικάζει για λιποταξία σε ισόβια κάτεργα και σε ατιμωτική καθαίρεση. Θυμίζω ότι ο Mandes France καταδικάστηκε για τον ίδιο λόγο σε 6 χρόνια φυλακής. Η καταδίκη του θυμίζει την υπόθεση Dreyfus. Η ποινή του μετατρέπεται σε φυλάκιση στην Μητρόπολη και από το Γενάρη του 1941 εγκλείεται στις φυλακές της Riom. Η σύζυγος και οι δυο κόρες του, από τις οποίες η μικρότερη είχε γεννηθεί μετά την σύλληψή του, μπορούν και τονεπισκέπτονται. Γράφει και επικοινωνεί με τους φίλους του. Δεν επιδιώκει να αποδράσει, προτιμώντας να προετοιμάζει τις μεταρρυθμίσεις που πιστεύει ότι χρειάζονται στην απελευθέρωση. Εύκολα ωστόσο θα μπορούσε η Αντίσταση να είχε οργανώσει την απόδρασή του. Στις 20 Ιουνίου 1944, τρεις miliciens τον απαγάγουν από την φυλακή παριστάνοντας τους αντιστασιακούς και τον οδηγούν σε ένα δάσος, όπου τον δολοφονούν. Πετούν το γυμνό πτώμα του σε ένα λάκκο και του πετούν χειροβομβίδες για να το αλλοιώσουν. Στις 22 Σεπτεμβρίου 1946 κυνηγοί βρίσκουν το πτώμα του και μαζί με άλλα το θάβουν σε κοινό τάφο στο κοινοτικό κοιμητήριο. Στο τέλος του 1947, από τα δόντια και μετρήσεις αναγνωρίζεται ότι ανήκε στον Jean Jay και ενταφιάζεται στις 15 Μαΐου 1948 στο μεγάλο κοιμητήριο της Ορλεάνης (grand cimetier d'Orléans). Από εκεί με απόφαση του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας François Ollande οι στάχτες του θα μεταφερθούν στο Πάνθεον στις 27 Μαΐου 2015. Ο δολοφόνος του δικάστηκε το 1953 από το στρατοδικείο της Lyon σε ισόβια καταναγκαστικά έργα. Στις 5 Ιουνίου 1945 το Eφετείο της Riom αθώωσε αναδρομικά και αποκατέστησε τον Jean Zay. Σημειώνω ότι ο Jean Jay είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων, όλων με μεγάλο ενδιαφέρον. Το πιο σημαντικό είναι το "Souvenirs et Solitude", που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1945. Το βιβλίο παρουσιάζεται σαν ένα ημερολόγιο των χρόνων της φυλακής, όπου σχολιάζει την επικαιρότητα και τα γεγονότα, όπως τα μάθαινε και τα αντιλαμβανόταν τότε. Περιέχει και πολλές σκέψεις για τη φυλάκισή του και γενικότερα για τη δικαιοσύνη. Επίσης, πολλές μνήμες από το παρελθόν, καθώς και σχέδια για τη Γαλλία μετά την απελευθέρωση. Σημειώνω ακόμα 3 βιβλία του: "Chroniques du Grenier", "La Reforme de l'enseignement", "La Bague sans doigt". Διευκρινίζω ότι το αυθεντικό κείμενο των "Carnets Secrets", όπου περιέχονταν οι σημειώσεις του για την περίοδο της υπουργίας του, χάθηκε. Η έκδοση του 1942 ήταν παραποιημένη από το καθεστώς του Vichy και οι εκδότες της καταδικάστηκαν. Το έργο του Jean Jay είναι κυρίως ένα έργο μεταρρυθμίσεων. Η δράση του έχει πάντα σα βάση τη πνευματική και ηθική παιδεία των πολιτών. Είναι πραγματιστής, έχει όραμα, αλλά δεν παρασύρεται από επαναστατικές ουτοπίες. Διακρίνεται για το βαθύ ανθρωπισμό του. Πάντα προτάσσει την πνευματική διάσταση. Ο Jean Jay προσπάθησε όσο μπορούσε να ενισχύσει τους πιο αδύναμους να έχουν πρόσβαση στην αριστεία, διότι θεωρούσε ότι είναι μεγάλη αδικία να περιορίζεται η πρόσβαση αυτή μόνο σε όσους διαθέτουν οικονομικά μέσα. Η αξία και η εργασία είναι στη βάση της αριστείας. Στο νου του γεννήθηκε η μεγάλη ιδέα της ENA, της Εθνικής Σχολής Δημόσιας  Διοίκησης, που γεννήθηκε στη Γαλλία μετά τον πόλεμο. Επιλέγονται οι άριστοιγια να υπηρετήσουν το Έθνος.

Ήδη από 1937 είχε καταθέσει ένα μεγάλο σχέδιο μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος, ένα από τα πιο σπουδαία και δημοκρατικά που είχαν παρουσιαστεί μέχρι τότε. Για αυτόν η αρετή, οι πνευματικές ικανότητες, αλλά και η καρδιά, δεν αποτελούσαν την αποκλειστική προνομιακή περιουσία κανενός και πάντως όχι των πιο οικονομικά ισχυρών. Η ισότητα είναι ισότητα προσφοράς στην εκκίνηση. Με ανοιχτή πρόσκληση στον καθένα να αγωνιστεί. Για την ισότητα των φύλων, σημειώνω ότι ενίσχυσε ιδιαίτερα τα λύκεια θηλέων (lycées de jeunes filles et les écoles normales primaires). Μέσα στο πλαίσιο του προγράμματος του Λαϊκού Μετώπου, στο οποίο οφείλουμε μεταξύ άλλων και τις πληρωμένες διακοπές (congés payes), ο Jean Jay ενίσχυσε τη πρόσβαση στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό (instruction et culture). Σημειώνω ότι δυστυχώς το μεγάλο σχέδιο μεταρρύθμισης της παιδείας που είχε καταθέσει στη Γαλλική Βουλή το 1937, στο οποίο αναφέρθηκα, συνάντησε τεράστιες αντιδράσεις από τους βουλευτές και τελικά δεν συζητήθηκε. Ωστόσο ο Jean Jay δεν το έβαζε κάτω. Με μικρότερες, πολλές όμως, συνεχείς και διαδεχόμενες αλλαγές, προσπάθησε να επιφέρει την ουσία των μεταρρυθμίσεων τις οποίες σκόπευε.
Ο Jean Jay προσπάθησε επίσης να μεταρρυθμίσει το δίκαιο της καλλιτεχνικής και πνευματικής ιδιοκτησίας. Προσπάθησε ειδικότερα να κατοχυρώσει περισσότερο τα δικαιώματα των συγγραφέων και των καλλιτεχνών και να
μειώσει εκείνα των εκδοτών. Οι τελευταίοι αντέδρασαν δυναμικά και τελικά η κήρυξη του πολέμου το 1939 δεν επέτρεψε στον Jean Jay να ολοκληρώσει τη μεταρρύθμισή του. Πάντως, από το αρχικό του σχέδιο, μετά τον πόλεμο, ο νόμος της 11ης Μαρτίου 1957 διατήρησε την ιδέα ενός συνεχούς ηθικού δικαιώματος του συγγραφέα στο έργο του (idée d'une perpétuité du droit moral d'un auteur sur son œuvre).

Το 1936 με νόμο παρέτεινε την υποχρεωτική εκπαίδευση από τα 13 στα 14. Αντί να καθορίσει λεπτομερώς ο ίδιος ως Υπουργός τα αναλυτικά προγράμματα διδασκαλίας των δημοτικών σχολείων αφήνει ελευθερία στους τελευταίους να το κάνουν εκείνοι, ο καθένας για το μάθημά του, καθορίζοντας μονάχα την τριπλή τους αποστολή: να παρέχουν στην τάξη αυξημένη παιδεία, δεύτερον, να παρέχουν πρόσβαση στην κουλτούρα, τέλος, να προσανατολίζουν επαγγελματικά τους μαθητές τους. Σέβεται έτσι την αυτονομία της διδασκαλίας. Δείτε πόσο πίσω είμαστε σήμερα στην Ελλάδα σε σχέση με αυτά που έκανε ο Jean Jay. Σήμερα ψηφίζουμε στη Βουλή μας έναν οπισθοδρομικό νόμο, που καθορίζει ακόμα και την τελευταία λεπτομέρεια των διδακτικών και ωρολογίων προγραμμάτων όλων των σχολείων. Η μέθοδος του Jean Jay ήταν εμπειρική. Όταν θέλησε να εισαγάγει την γυμναστική ως μάθημα, το έκανε πρώτα σε τρεις νομούς και μετά, με βάση την αποτίμηση των αποτελεσμάτων, σε άλλους 29. Προτείνει και εισάγει
προοδευτικά μέτρα όπως οι περιπατητικές τάξεις (classe-promenade). Πολλά νέα γνωστικά αντικείμενα ενσωματώνονται σταδιακά, με πρωτοβουλία του, στο εκπαιδευτικό σύστημα. Για το μεγάλο του σχέδιο το 1937 μίλησα ήδη. Μεταξύ άλλων είχε συλλάβει μια χρονιά κοινή σε όλους τους μαθητές πριν το γυμνάσιο, όπου τα παιδιά θα ανέπτυσσαν τις ειδικότερες κλήσεις τους και όπου οι δάσκαλοί τους θα τα παρατηρούσαν και θα μπορούσαν να τα προσανατολίσουν κατάλληλα. Αυτού του είδους η αρχιτεκτονική στο εκπαιδευτικό σύστημα επανήλθε μετά την απελευθέρωση.

Σημειώνω επίσης ότι δημιούργησε δίκτυο κέντρων επαγγελματικού προσανατολισμού. Ο ίδιος υπήρξε ο δημιουργός μιας ανώτατης επιτροπής για την διαχείριση των έργων μαθητών και φοιτητών. Ήταν η πηγή έμπνευσης αυτού που μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο έγινε γνωστό ως CROUS. Το γνωρίζουμε καλά όσοι φοιτήσαμε στην Γαλλία. Επίσης οργάνωσε την επιστημονική έρευνα και από το 1939, τον Οκτώβριο, οργάνωσε το Εθνικό Κέντρο για την επιστημονική έρευνα (centre national de la recherche scientifique, CNRS). Ήδη μνημόνευσα την προσπάθειά του για τη δημιουργία μιας Εθνικής Σχολής Διοίκησης, ωστόσο το σχετικό νομοσχέδιο του το 1936 σκάλωσε στις
αντιδράσεις. Θεσμοθέτησε stage de formation στο τέλος των σπουδών του δάσκαλου και του καθηγητή. Ενίσχυσε τη διάδοση της εσπεράντο. Τέλος, δημιούργησε το δίκτυο των Εθνικών Λυρικών Θεάτρων (théâtres lyriques nationaux). Επίσης δημιούργησε το Εθνικό Μουσείο Λαϊκών Τεχνών και Παραδόσεων (musée nationale des arts et tradition populaire). Θεσμοθέτησε επίσης τις κινητές βιβλιοθήκες.

Κλείνω λέγοντας ότι αυτός πρότεινε την δημιουργία του φεστιβάλ των Καννών που θα είχε αρχίσει το Σεπτέμβριο του 1939, αν δεν είχε ο πόλεμος. Συμπερασματικά, τιμούμε σήμερα τη μνήμη ενός μεγάλου πνευματικού άντρα. Ενός ανθρωπιστή, που με απαράμιλλο θάρρος επιχείρησε, με γνώση, με όραμα, αλλά και με ρεαλισμό, σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Έτσι θα μείνει στην ιστορία ο Jean Jay, ως το υπόδειγμα και το πρότυπο του ανθρωποκεντρικού μεταρρυθμιστικού προοδευτισμού. Του κινήματος δηλαδή που χρειάζεται σήμερα ο τόπος μας και που του λείπει τραγικά.